از جمله مفاهیم ارزشمندی که در آموزه های دینی به خصوص قرآن کریم، مورد عنایت و توجه قرارگرفته و به آن سفارش شده، احسان و نیکوکاری است. از جمله مفاهیم ارزشمندی که در آموزه های دینی به خصوص قرآن کریم، مورد عنایت و توجه قرارگرفته و به آن سفارش شده، احسان و نیکوکاری است. احسان و نیکوکاری کارکردهای زیادی در عرصه های فردی، اجتماعی، فرهنگی، معنوی و... دارد. مؤمنان واقعی و انسان های صاحب خرد و اندیشه در هر عصر و نسلی، سعی و تلاش نموده اند خود را به صفت و ویژگی احسان و نیکوکاری، آراسته سازند. و این توصیه و سفارش سعدی است که می گوید:
ره نیک مردان آزاده گیر
چو ایستاده ای دست افتاده گیر
در این نوشته برآنیم تا با توجه به آیات قرآنی، نگاهی ولو اجمالی به نقش احسان و نیکوکاری در زندگی فردی و اجتماعی داشته باشیم. مطلب را با هم از نظر می گذرانیم.
? مفهوم احسان و نیکوکاری
احسان برگرفته از حسن است که در دو معنای نعمت بخشیدن به دیگری، و احسان در کار و عمل، کاربرد دارد. کسی که علم نیکویی را بیاموزد یا عمل نیکی را انجام دهد، از جمله نیکوکاران به حساب می آید و بر این اساس است1 سخن امیرمؤمنان(ع) که می فرماید: مردم به آنچه از کارهای شایسته و نیک می آموزند یا به آن عمل می کنند، نسبت داده می شوند2.»
واژه احسان به معنای انجام دادن کار نیک، به طور عمده در آیاتی به کار رفته است که پس از بیان اموری، از عاملان آن را به عنوان محسن مورد ستایش قرارداده است؛ چنان که در سوره بقره می خوانیم: «و اذقلنا ادخلوا هذه القریه فکلوا منها حیث شئتم رغداً و ادخلوا الباب سجدا و قولوا حطه نغفر لکم خطیکم و سنزید المحسنین؛3 و به خاطر بیاوریدبیت المقدس[ وارد شوید! و از نعمت های فراوان آن، هر چه می خواهید بخورید و از در ]معبد بیت المقدسخواهی دیدوسعادتبا ترک انفاق و آثار آنها رادر سایه ایمان و صداقت آنها حالو حلال [ به دست آورند و در راه درست ]و حلالحقیقت[ نیکوکاری نمی رسید مگر اینکه از آنچه دوست می دارید، ]در راه خداکار او[ همچون قطعه سنگی است که بر آن، ]قشر نازکی از[ خاک باشد ]و بذرهایی در آن افشانده شود[ و رگبار باران به آن برسد ]و همه خاک ها و بذرها را بشوید[ و آن را صاف ]وخالی از خاک و بذربراء مردی دست و دل باز بود و زن و فرزندش را ازنظر مالی خوب تأمین می کرد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می خواست بداند رفتار او با مادرش چگونه است؟ براء عرضه داشت: وضع بسیار خوبی دارد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: خرج کردن برای اهل و اولاد و خادم، صدقه است، باید متوجه باشی که با منت نهادن و اذیت کردن آنان، اجر این صدقه را باطل نکنی.»(31)
از مجموع مطالبی که بیان شد، اهمیت و جایگاه احسان و نیکوکاری و نقش آن در زندگی فردی و اجتماعی و دنیا و آخرت انسان ها روشن می شود؛ چرا که احسان و نیکوکاری باعث تعدیل ثروت در جامعه شده و نظام طبقاتی را از بین می برد، دوستی و صمیمیت را بین افراد جامعه، ایجاد نموده و آمرزش گناهان انسان را سبب شده و در نتیجه سعادت و عاقبت به خیری انسان های نیکوکار در دنیا و آخرت را تضمین می نماید و باعث محبوبیت او در پیشگاه خداوند می شود. آثار یاد شده در صورتی نصیب انسان خواهد شد که رسیدگی و کمک به انسان های نیازمند برای رضای خداوند باشد و از ریا و خودنمایی و آزار و اذیت و منت گذاری جداً پرهیز شود.
پی نوشتها:
1- مفردات راغب- ذیل واژه حسن.
2- الکافی، کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ج1، ص.51
3- سوره بقره؛ آیه .58
4- سوره آل عمران، آیه .134
5- ر،ک فرهنگ قرآن، اکبر هاشمی رفسنجانی، ج2، ص.407
6- سوره فضلت، آیه.34
7- سوره آل عمران، آیه.148
8- سوره نحل، آیه.30
9- بحارالانوار، مجلسی، لبنان، مؤسسه الوفا، 1404، ج93، ص.162
10- نهج البلاغه، حکمت .319
11- سوره بقره، آیه .195
12- ترجمه مکارم شیرازی.
13- ر،ک: تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج2، ص.38
14- النوادر، راوندی، قم، مؤسسه دارالکتاب، ص.30
15- تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج2، ص.38
16- سوره هود، آیه.114
17- سوره زمر، آیه 34و .35
18- سوره بقره، آیه .274
19- سوره نمل، آیه.89
20- سوره بقره، آیه 195، سوره آل عمران، آیات134و 148، و سوره مائده، آیات 13و .93
21- سوره توبه، آیه 53و .54
22- الکافی، کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1365، ج4، ص.33
23- سوره آل عمران، آیه.92
24- سوره بقره، آیه .267
25- وسائل الشیعه، حر عاملی، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1409 ق، ج9، ص.467
26- تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه، ج2، ص.655
27- تفسیر نمونه، ج2، ص.331
28- تفسیر نمونه، ج2، .333
29- سوره بقره، آیه .264
30- ترجمه المیزان، ج2، ص.618
31- المیزان، ج2 ص.617